تورم چیست؟ (انواع، نحوه محاسبه، علت و اثرات تورم)

تورم وضعیتی است که در آن سطح عمومی قیمت کالاها و خدمات در یک دوره زمانی معین (عموماً یک‌ساله) به‌طور مداوم افزایش پیدا کند. نکته مهم این است که هر نوع افزایش قیمتی را نمی‌توان تورم تلقی کرد؛ چرا که عنصر زمان و استمرار افزایش سطح عمومی قیمت‌ها در تعریف تورم از اهمیت زیادی برخوردار است.

بنابراین، اگر سطح عمومی قیمت‌ها تنها در یک دوره خاص و تنها یک بار افزایش یابد و سپس این روند صعودی قطع شود، به این فرآیند تورم گفته نمی‌شود. لذا سطح عمومی قیمت‌ها باید به‌طور مداوم در طول زمان افزایش یابد تا بتوان آن را تورم در نظر گرفت. به منظور یادگیری کامل این موضوعات پیشنهاد میکنیم در دوره تحلیل بنیادی آکادمی ره آورد شرکت نمایید.

از نظر اقتصادی، تورم یا Inflation به افزایش سطح عمومی قیمت‌ها در یک بازه زمانی مشخص گفته می‌شود. تورم را می‌توان افزایش بی‌رویه قیمت کالاها و خدمات بدون پشتوانه و بدون برنامه‌ریزی دانست که باعث کاهش قدرت خرید می‌شود و تعادل میان تقاضای محصولات با نقدینگی موجود برای خرید محصولات را بر هم می‌زند.

تورم همان تناسب نداشتن حجم پولِ در گردش با عرضه خدمات و کالاهاست. تمام اقتصاددان‌ها بر این باور هستند که تورم پایدار و دراز مدت، ریشه‌ای جز عرضه پول و افزایش نقدینگی ندارد. هر چه میزان تورم بیشتر شود، قدرت خرید یک واحد پول کمتر می‌شود.

یکی از ریشه‌های تورم، نبود تعادل میان درآمدها و هزینه‌های دولت است. به این ترتیب که وقتی هزینه‌های دولت از درآمدهای آن در بودجه سالانه بیشتر باشد، دولت با کسری بودجه مواجه می‌شود. اگر دولت برای حل مشکل کسری بودجه اقدام به استقراض از بانک مرکزی یا فروش درآمدهای ارزی به بانک مرکزی کند، پایه پولی و به دنبال آن نقدینگی کل در اقتصاد افزایش می‌یابد که این افزایش نقدینگی آثار تورمی به دنبال خواهد داشت.

یکی دیگر از علل افزایش نرخ تورم، انتظارات تورمی است. به این معنی که اگر مردم براساس تجربیات گذشته خود یا بر مبنای مشاهدات بازار پیش‌بینی کنند که در آینده نزدیک، قیمت‌ها افزایش خواهند یافت، میزان هزینه‌های خود را افزایش می‌دهند. از طرف دیگر، تولید‌کنندگان و فروشندگان از فروش و عرضه کالاهای خود به امید افزایش قیمت در آینده خودداری می‌کنند. بدیهی است که در این صورت، عرضه و تقاضا مستقیماً بر قیمت‌ها اثر کرده و موجب افزایش تورم خواهد شد.

تورم را بر حسب سرعت آن به دسته‌های متفاوتی تقسیم می‌کنند :

تورم خزنده (Creeping Inflation) یا تورم خفیف زمانی به وجود می‌آید که افزایش قیمت سالانه به اندازه ۳ درصد یا کمتر از آن باشد. طبق گزارش بانک مرکزی آمریکا، افزایش ۲ درصدی یا کمتر سطح قیمت‌ها به نفع رشد اقتصادی است.

زیرا مصرف‌کنندگان فکر می‌کنند که قیمت‌ها در آینده افزایش خواهند یافت، در نتیجه، تقاضای خود را بیشتر خواهند کرد تا در آینده با قیمت‌های بالاتر مواجه نشوند. به این‌ ترتیب، تورم خزنده موجب رونق اقتصادی خواهدشد.

تورم رونده (Walking Inflation) قوی‌تر یا مخرب‌تر است و سالیانه اعدادی بین ۳ تا ۱۰ درصد را اختیار می‌کند. این تورم برای کشور‌ها مضر است. زیرا مردم به خرید بیش ‌از حد مایحتاج مورد نیاز می‌پردازند تا مجبور نشوند برای خرید آن‌ در آینده پول بیشتری بپردازند.

این افزایش خرید حتی تقاضا را بیش از پیش افزایش می‌دهد و عرضه‌کنندگان قادر به تأمین مازاد تقاضا نخواهند بود. در چنین شرایطی، با توجه به کافی نبودن دستمزد‌ها، بخش زیادی از مردم به دلیل هزینه بالای کالاها و خدمات ضروری، دسترسی خود را به آنها از دست می‌دهند.

تورم سواره (Galloping Inflation) زمانی رخ می‌دهد که نرخ تورم ۱۰ درصد یا بیشتر شود. در این ‌زمان، اقتصاد تضعیف شده و ارزش پول نیز تا حدی کاهش پیدا می‌کند. همچنین، نیروهای انسانی کسب‌ و کارها نیز در تأمین نیاز‌های خود با مشکل مواجه می‌شوند.

با وجود تورم سواره، سرمایه‌گذاران از سرمایه‌گذاری در کشور خودداری کرده و سرمایه‌ خود را از کشور خارج می‌کنند. اقتصاد بی‌ثبات شده و مسئولان حکومتی اعتبار خود را از دست خواهندداد. بنابراین، توصیه می‌شود که از وقوع تورم سواره به هر قیمتی جلوگیری شود.

ابرتورم (Hyperinflation) عبارت است از افزایش قیمت سریع، گسترده و خارج از کنترل در اقتصاد. در حالی ‌که تورم به افزایش قیمت در اقتصاد اشاره می‌کند، ابرتورم بیانگر افزایش سریع تورم و در حد بیش از ۵۰ درصد در ماه است.

ابرتورم در اقتصاد کشورهای توسعه‌یافته پدیده نادری به شمار می‌رود. احتمال وقوع ابرتورم در زمان جنگ و آشفتگی اقتصادی کشورها و همزمان با چاپ زیاد پول توسط بانک مرکزی آن کشور، بالا است.

به‌طورکلی، چهار نوع شاخصِ قیمت رایج به شرح زیر برای اندازه‌گیری تورم وجود دارد :

این شاخص قیمت سبد معینی از کالاها و خدمات که توسط مصرف‌کنندگان خریداری می‌شود را اندازه‌گیری می‌کند. ازآنجایی‌که برای محاسبه این شاخص، از قیمت‌های خرده‌فروشی پرداخت شده توسط مصرف‌کنندگان استفاده می‌شود، بنابراین شاخص مذکور، منعکس‌کننده وضعیت هزینه‌های زندگی و تغییرات آن است. از تغییرات شاخص قیمت مصرف‌کننده در یک بازه زمانی مشخص، برای محاسبه تورم مصرف‌کننده استفاده می‌شود.

شاخص بهای تولیدکننده به‌ جای اندازه‌گیری وضعیت قیمت‌های پرداخت‌شده توسط مصرف‌کنندگان، وضعیت و تغییر قیمت‌هایی که در مراحل مختلف فرآیند تولید توسط تولیدکنندگان وضع می‌شود را اندازه‌گیری می‌کند. این شاخص علاوه بر کالاها و خدمات نهایی، کالاهای نیم‌ساخته و مواد خام را هم شامل شده و ابزار خوبی برای بررسی تغییرات هزینه در صنایع مختلف محسوب می‌شود. از تغییرات شاخص بهای تولیدکننده در یک بازه زمانی مشخص، برای محاسبه تورم تولیدکننده استفاده می‌شود.

در ادبیات اقتصادی از شاخص بهای تولیدکننده به‌عنوان یک شاخص پیش‌نگر یاد می‌شود؛ بدین معنی که با بررسی این شاخص می‌توان از سطح تغییر قیمت‌ها در بازار کالا و خدمات مصرفی یا تورم کسب اطلاع کرد. به‌عبارت‌ دیگر، هر افزایش یا کاهش قیمت در شاخص قیمت تولیدکننده با یک وقفه زمانی در شاخص بهای مصرف‌کننده نیز مشاهده می‌شود.

این شاخص معیار سنجش تغییرات سطح عمومی قیمت‌ها در بخش عمده‌فروشی است و تغییرات قیمت کالاها و خدمات در سطح تولیدکنندگان و فروشندگان عمده را اندازه‌گیری می‌کند. به ‌بیان‌ دیگر، این شاخص نشان‌دهنده تغییرات قیمت پرداختی برای کالاها در مراحل مختلف توزیع تا مرحله خرده‌فروشی است و شامل قیمت مواد خام برای مصارف نهایی و واسطه‌ای، قیمت کالاهای ناتمام یا واسطه‌ای و قیمت کالاهای تمام‌شده، می‌شود.

روند تغییرات قیمت محصولات عرضه‌شده به داخل کشور طی یک دوره زمانی مشخص، با استفاده از شاخص قیمت کالاهای وارداتی نشان داده می‌شود. در واقع، عدد این شاخص بیانگر میانگین تغییرات قیمت کالاهای مختلف سبد معینی از واردات بر اساس سال پایه است.

تغییرات شاخص قیمت کالاهای وارداتی تحت تأثیر متغیرهای نرخ ارز، تورم جهانی و سیاست‌های اقتصادی دولت‌ها قرار دارد. با توجه به اینکه قیمت کالاهای وارداتی یکی از مهم‌ترین عوامل اثرگذار بر میزان تبادلات خارجی کشورها است، بنابراین، تغییرات آن از اهمیت بالایی برخوردار است.

بر اساس گزارش صندوق بین‌المللی پول که در سال ۲۰۱۸ منتشر شده، ونزوئلا با نرخ تورم بیش از ۸۰۰۰۰ درصد، بالاترین نرخ تورم را در دنیا دارد. بر اساس همین گزارش، ژاپن با تورم منفی ۰/۲ درصد، صاحب پایین‌ترین نرخ تورم در سطح جهان است.

این گزارش همچنین، حاکی است که در سطح جهان، ۲۶ کشور دارای نرخ تورم دو رقمی، یک کشور دارای نرخ تورم سه رقمی، ۱۵۲ کشور دارای نرخ تورم یک رقمی و دو کشور (ژاپن و بریتانیا) دارای نرخ تورم منفی هستند.

بر اساس گزارش صندوق بین‌المللی پول، ایران با رکورد تورمی بیش از ۲۶ درصدی در سطح خاورمیانه بالاترین نرخ تورم را دارد. در حالی که میانگین نرخ تورم در کشورهای خاورمیانه برابر با ۳/۳ درصد است. همچنین، ایران دومین نرخ بالای تورم را نیز در سطح جهان به خود اختصاص داده‌است.

وقتی به ویژگی‌های تورم در ایران نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که تورم در ایران با رشد اشتغال و رونق بازار همراه نبوده‌است. از طرفی دستمزدها متناسب با تورم رشد نمی‌کند. به نظر می‌رسد تورم در ایران بیشتر در فشار هزینه مواد اولیه و ساختار نامناسب نظام پولی، مالی، عرضه و تقاضا ریشه داشته‌باشد.

همان‌طور که نقدینگی از راه‌های گوناگونی به اقتصاد یک کشور تزریق می‌شود، راه‌های متفاوتی نیز برای کنترل آن وجود دارد. برخی از این راهکارها کوتاه‌مدت و برخی بلندمدت است که به آنها اشاره می‌کنیم :

افزایش تورم منجر به کاهش قدرت خرید مردم و در نتیجه، کاهش فروش شرکت‌های سهامی می‌شود. بدین ترتیب، سودآوری شرکت‌ها کم خواهدشد. از طرف دیگر، بهای تمام شده کالاها و محصولات برای شرکت‌ها افزایش می‌یابد که این امر مجدداً سبب کاهش سود شرکت‌ها می‌شود.

با کم شدن EPS یا سود واقعی شرکت‌ نسبت به سود پیش‌بینی‌شده آن، قیمت سهام آن شرکت دچار افت می‌شود و می‌تواند بر شاخص بورس اثر گذاشته و آن را کاهش دهد. همچنین، تمایل مردم به سرمایه‌گذاری در آن شرکت نیز کم خواهدشد زیرا امید خود را به دریافت DPS از دست خواهندداد.

از طرفی، اگر شرایط تورمی ادامه‌دار باشد، شرکت‌ها مجبور به افزایش قیمت محصولات خود می‌شوند. افزایش قیمت محصولات، می‌تواند سود اسمی تحت تأثیر تورم را برای آنها بیشتر کند. بدین‌صورت، قیمت سهام شرکت‌ها در بلندمدت افزایش یافته و سبب افزایش شاخص بورس می‌شود.

تورم مزمن زمانی رخ می‌دهد که کشوری در دوره‌های زمانی طولانی‌ به مدت سال‌ها یا دهه‌ها، تورم را تجربه کند. در کشور‌هایی با تورم مزمن، انتظارات تورمی نهادینه شده و کاهش نرخ تورم بسیار دشوار خواهدشد. این پدیده تا زمانی ادامه می‌یابد که انتظارات ضدتورمی با شرایط جدید تطبیق پیدا کند. تورم مزمن تنها می‌تواند با چاپ پول کاغذی بدون پشتوانه برای مدت طولانی ماندگار باشد.

قبل از جنگ جهانی دوم چاپ پول بدون پشتوانه پدیده نادری به شمار می‌رفت بجز در کشور‌هایی که تحت تاثیر جنگ قرار گرفته بودند. در این کشور‌ها، چاپ اسکناس بدون پشتوانه تورم بالایی را طی چند سال به وجود آورد؛ اما این وضعیت برای مدت طولانی ادامه نداشت. بیشتر اقتصاددانان عقیده دارند که تورم مزمن برای نخستین‌ بار در آمریکای لاتین و در ادامه جنگ جهانی دوم به وجود آمد.

البته بعضی از اقتصاددانان باور دارند که تجربه فرانسه در سال ۱۹۲۰ میلادی اولین نمونه از تورم مزمن بوده‌است. اقتصاد ژاپن نیز در سال‌های نزدیک به جنگ‌ جهانی دوم، ویژگی‌هایی داشت که بسیار شبیه به وضعیت تورم مزمن بود. پولگرایان عقیده دارند که تورم مزمن در نتیجه رشد بی‌رویه عرضه پول ایجاد می‌شود.

تورم رکودی یا رکود تورمی یکی از انواع نسبتا نوظهور تورم است که پس از جنگ جهانی دوم دامنگیر برخی از کشورها شده‌است. این تورم نه تنها تورم به مفهوم افزایش مهار نشده قیمت‌ها است، بلکه در آن کسادی و رکود نیز وجود دارد.

رکود یا کسادی در اقتصاد به وضعیتی گفته می‌شود که تولید ملی به‌طور کلی کاهش یابد. در کسادی و رکود اقتصادی بر خلاف رونق اقتصادی، درآمد ملی پائین آمده و اشتغال نیز کاهش پیدا می‌کند. تورم رکودی را در تعبیر عامیانه قحطی می نامند.

در شرایط تورم اقتصادی، به دلیل ریسک بالای نگهداری پول نقد، افراد ترجیح می‌دهند تا گزینه‌های مختلف سرمایه‌گذاری را لحاظ کرده و حجم نقدینگی خود را کاهش دهند. این موضوع سبب می‌شود تا استقبال از بازار بورس و سهام بیشتر شود. در این صورت، حجم معاملات در بازار سهام افزایش یافته و این امر سبب رونق بیشتر بورس می‌شود.

همان‌طور که در مقالات قبل ذکر کردیم، ورود به بورس یکی از راههای تأمین منابع مالی شرکت‌های سهامی است. بنابراین، استقبال مردم از بورس، منابع مالی این شرکت‌ها را توسعه داده و زمینه تولید بیشتر و توسعه اقتصادی بسیاری از کسب و کارها را فراهم می‌کند. در نتیجه، رونق بورس خواهدتوانست تا حدود زیادی تورم حاکم بر جامعه را کاهش دهد.

در شرایطی جامعه دچار تورم می‌شود، اغلب مردم به جهت جلوگیری از بی‌ارزش شدن پول خود، به دنبال سرمایه‌گذاری آن در مسیرهای مختلفی می‌گردند. بنابراین، علاقه‌مندان به سرمایه‌گذاری می‌بایست به برآورد سود در بازارهای مالی مختلف بپردازند و در نهایت مسیری را انتخاب کنند که نرخ سود آن بر نرخ تورم حاکم بر اقتصاد کشور غلبه کند.

بنا به تعاریف ارائه‌شده، تورم به معنای عدم تناسب حجم پولِ در گردش با عرضه خدمات و کالاهاست. تمام اقتصاددان‌ها بر این باور هستند که تورم پایدار و دراز مدت، ریشه‌ای جز عرضه پول و افزایش نقدینگی ندارد. هر چه میزان تورم بیشتر شود، قدرت خرید یک واحد پول کمتر می‌شود. بنابراین، با افزایش نقدینگی، تورم نیز افزایش خواهدیافت.

در شرایط تورم، تولید و رونق اقتصادی کشورها کاهش یافته و فرصت‌های شغلی نیز کم خواهدشد. تا آنجا که گاهی افراد در مقابل استفاده از غذای ساده و بدون دریافت دستمزد نیز به کار گرفته نمی‌شوند! در چنین شرایطی، مشکل اصلی افزایش قیمت‌ها نیست، بلکه بیکاری گسترده و رکود تولید، معضل اساسی است.

تورم افزایش بی‌رویه قیمت‌ها بدون پشتوانه و برنامه‌ریزی است که منجر به کاهش قدرت خرید شده و تعادل میان تقاضای محصولات با نقدینگی موجود را بر هم می‌زند. دولت‌ها به منظور پیشگیری از تورم و یا مهار آن می‌بایست با کمک اقتصاددانان، از راهکارهایی استفاده کنند تا از بروز اَبَرتورم و تورم مزمن در جوامع پیشگیری کنند.

تورم بر اشتغال، نقدینگی، قدرت خرید، بازار سهام و بسیاری دیگر از ابعاد اقتصادی و اجتماعی یک کشور اثرگذار است. در برخی مواقع آثار مخرب تورم به حدی شدید است که خروج از بحران اقتصادی برای آن کشور بخصوص ممکن است سالها به طول بینجامد. برای یادگیری کلیه این مفاهیم پیشنهاد میکنیم مقاله آموزش تحلیل بنیادی را مطالعه نمایید.